«Բարձրագույն կրթության մասին» օրինագիծը հակասում է Սահմանադրությանը. ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի հայտարարությունը

ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետը ներկայացրել է կարծիք «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագծի վերաբերյալ՝ փաստելով, որ այն ներկայացված տեսքով չի բավարարում առաջադրվող պահանջներին։

Մեկնաբանելով ֆակուլտետի կողմից ներկայացված կարծիքը՝ ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի դեկան Գագիկ Ղազինյանը ասել է, որ «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագծի բովանդակային վերլուծությունը մանրամասն ներկայացված է ֆակուլտետի կարծիքի մեջ․ «Ընդամենը կնշեմ, որ նախագծում առկա են բազմաթիվ համակարգային խնդիրներ, որոնք մեծապես պայմանավորված են հայեցակարգային մոտեցումների բացակայությամբ»:

Նրա խոսքով, դրանցից է, օրինակ, այն, որ բուհերի կառավարման համակարգի վերաբերյալ, գիտական կազմակերպությունների կարգավիճակի, գիտական մեկ աստիճանի անցման և այլ բազմաթիվ կարգավորումներ խիստ թերի են, իսկ որոշ դեպքերում հակասում են ՀՀ Սահմանադրությանը և մի քանի օրենքների․ «Դրանք գործնականում անխուսափելիորեն հանգեցնելու են օրենքի գործունեության անհնարինությանը, բուհերի ինքնուրույնության և Սահմանադրությամբ երաշխավորված ակադեմիական ազատությունների սահմանափակմանը, ինչն էլ իր հերթին առաջացնելու է լիազոր մարմնից ուղղակի կախվածության»:

Բացի դրանից, ըստ Գագիկ Ղազինյանի, նախագծի հիմնավորումը, ըստ էության, չի բովանդակում որևէ վիճակագրություն, հաշվարկ կամ վերլուծություն, որից հնարավոր է եզրահանգումներ անել նախագծի արդյունավետության, դրանով լուծվող խնդիրների կարևորության մասին:

«Նշեմ նաև, որ Իրավագիտության ֆակուլտետի փորձագիտական կարծիքը «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագծի վերաբերյալ ուղարկվել է ՀՀ Ազգային ժողովի նախագահին՝ հիմք ընդունելով ՀՀ Ազգային ժողովի և ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի միջև 2011 թ. մարտի 4-ին կնքված հուշագիրը»,- ասաց Գագիկ Ղազինյանը:

ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի կարծիքը ամբողջությամբ ներկայացնում ենք ստորև.

«1.   Նախագծի հիմնավորվածության վերաբերյալ.

Նախագծում առկա են մի շարք համակարգային խնդիրներ, բուհական ինքնավարությունը խաթարող կարգավորումներ, որոնք էապես կարող են խոչընդոտել Նախագծով հետապնդվող նպատակի իրականացմանը։

Այդ խնդիրները մեծապես պայմանավորված են հայեցակարգային մոտեցումների բացակայությամբ,  ինչի արդյունքում նախագծում էական նշանակություն ունեցող հարցերի վերաբերյալ առկա  են հատվածական կարգավորումներ։ Մասնավորապես, գիտական մեկ աստիճանի անցման, գիտական կազմակերպությունների կարգավիճակի, բուհերի կառավարման համակարգի վերաբերյալ կարգավորումները թերի են, իսկ որոշ դեպքերում կարող են հանգեցնել գործնականում կառավարման անհնարինության, լիազոր մարմնից ուղղակի կախվածության։

Նախագծի հիմնավորումը, ըստ էության, չի պարունակում որևէ փաստ, վիճակագրություն, հաշվարկ կամ վերլուծություն, որից հնարավոր կլիներ կատարել եզրահանգումներ Նախագծի արդյունավետության և դրանով լուծվող խնդիրների կարևորության մասին:

Նախագծով առաջադրվում է մոդելների փոփոխություն՝ անցումը մեկ գիտական աստիճանի, հանրային և մասնավոր բուհերի կառավարման գործող համակարգի տրամաբանության փոփոխություններ, գիտական կազմակերպությունների կարգավիճակի փոփոխություններ և այլն։ Սակայն, Նախագծի հիմնավորումներում չկան առկա մոդելի թերությունների մասին վկայող փաստական տվյալներ կամ նոր մոդելի անցման արդյունքում ակնկալվող դրական փոփոխությունների վերաբերյալ գոնե մոտավոր կանխատեսումներ, այդ թվում՝ վիճակագրության տեսքով։

Արդյունքում, Նախագիծը գործող տեսքով անընդունելի է, ներկայացված փոփոխությունները կրում են «տակտիկական» բնույթ, ուղղված են կոնկրետ խնդիրների լուծմանը, խաթարում են բուհական ինքնավարությունը և չեն լուծում ոլորտում առկա համակարգային խնդիրները, ավելին՝ ստեղծում են նոր խնդիրներ:

2.         Դիտողություններ Նախագծով առաջարկվող առանձին կարգավորումների վերաբերյալ.

2.1.      Հանրային բուհերի կառավարման առաջարկվող մոդելի վերաբերյալ.

Նախագծով առաջարկվում է հանրային բուհի կառավարման որոշակի մոդել: Այդ կառավարման մոդելը արժանի է ուշադրության այն համատեքստում, որ նախատեսում է կառավարման մարմինների ձևավորման լիովին նոր կարգավորումներ, լիազորությունների և գործառման նոր կանոններ։ Միաժամանակ, կառավարման մոդելը նախագծով առաջարկվող տեսքով մտահոգիչ է, քանի որ  տանում է ոչ թե ակադեմիական ազատություններից բխող ինքնավարության ու ինքնակառավարման, այլ գործադիր բյուրոկրատական կառավարման մարմիններից կախվածության ու կենտրոնացման, ինչը հղի է լրջագույն վտանգներով: Առաջարկվող մոդելը ուղղահայաց կառավարման համակարգ է, որը, փաստացի, հնարավորություն է տալիս լիազոր մարմնին անհամաչափ վերահսկողություն սահմանել բուհերի նկատմամբ։

Այսպես, Նախագծով առաջարկվում է հանրային բուհի կառավարման խորհրդի այնպիսի կազմ, որում առնվազն 6-ը, այսինքն՝ ուղիղ կեսը պետք է լինեն համապատասխան նախարարի ներկայացուցիչներ: Որոշ բուհերի ինստիտուցիոնալ հավատարմագրման նախորդ փուլում միջազգային փորձագետները կարծիք էին հայտնել, որ ՀՀ բուհերի կառավարման մարմիններում գերակշռում է վարչական մասնակցությունը: Նախագծով ավելի շատ է սրվում այս խնդիրը, քանի որ լիազոր մարմինը նշանակում է ոչ միայն կառավարման խորհրդի կեսը, այլև կարող է ցանկացած ժամանակ դադարեցնել իր կողմից նշանակված անդամների լիազորությունները` այսպիսով լրիվ կախվածության մեջ դնելով իրենից:

Նախագծի 26-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ հանրային բուհի կառավարման խորհուրդը գործում է 5 տարի ժամկետով, որի կազմը հաստատում է համապատասխան լիազոր մարմինը։

Միաժամանակ, նախագիծը չի կարգավորում այն հարցը, թե արդյոք լիազոր մարմինը կարող է չհաստատել բուհի կառավարման խորհրդի կազմը, թե հաստատելը նրա պարտականությունն է։ Այդ առումով նախագծի 26-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է բավականին անորոշ ձևակերպում, մասնավորապես, նշվում է, որ կառավարման խորհրդի կազմը հաստատում է համապատասխան լիազոր մարմինը՝ կառավարման խորհրդի ձևավորման պահանջների բավարարման դեպքում: Նշված կարգավորումը նախատեսում է պետական միջամտություն բուհի ինքնավարության մաս կազմող ինքնակառավարման գործառույթի իրացմանը։

Հարց է առաջանում, թե ինչու՞ և ինչպե՞ս պետք է լիազոր մարմինը ստուգի ձևավորման օրինականությունը, որը, փաստացի, «ex ante» վերահսկողություն է և խաթարում է բուհական ինքնավարության ինքնակառավարման բաղադրատարրը։ Բացի դրանից՝ անհասկանալի է, թե ինչ է լինում այն դեպքում, եթե լիազոր մարմինը գտնում է, որ կազմը չի ձևավորվել պատշաճ կարգով, ի՞նչ պետք է անի լիազոր մարմինը և ի՞նչ պետք է անի բուհը։ Լուծված չէ նաև այն հարցը, թե ո՞վ պետք է խորհրդի կազմը ներկայացնի լիազոր մարմնի հաստատմանը և ի՞նչ ժամկետում պետք է կազմը հաստատվի։

Սահմանադրության 6-րդ հոդվածը սահմանում է, որ լիազորող նորմերը պետք է համապատասխանեն իրավական որոշակիության սկզբունքին։

Բացի դրանից՝ էականորեն նվազեցվել է կառավարման խորհրդի անդամների թիվը՝ ընդամենը տասներկու հոգի։ Ընդ որում, խորհրդի անդամների կեսին նշանակում է լիազոր մարմինը, ինչը ևս ուղղակի միջամտություն է բուհական ինքնավարությանը։ Մասնավորապես, Նախագիծը չի կարգավորում խորհրդում որոշումների ընդունման կարգը, ինչը ենթադրում է, որ դա թողնված է բուհի կանոնադրությանը, որի արդյունքում, եթե բուհի կանոնադրությամբ չնախատեսվեն որոշումների ընդունման այնպիսի մեխանիզմներ, որոնք կբացառեն անդամների կեսի քվեարկելու դեպքում որոշումների ընդունումը, ապա ստացվում է, որ լիազոր մարմինն էականորեն ազդելու է որոշումների ընդունման գործընթացի վրա։

Նախագծի համաձայն՝ Կառավարման խորհրդի կողմից օրենքով և բուհի կանոնադրությամբ սահմանված կարգով երկու անգամ անընդմեջ ռեկտոր չընտրելու դեպքում՝ կառավարման խորհրդի լիազորությունները դադարում են: Նախագիծը չի կարգավորում այն հարցը, թե այդ դեպքում ինչպե՞ս է ձևավորվելու նոր խորհուրդը, ի՞նչ ժամկետներում, ո՞վ է կատարելու ռեկտորի պարտականությունները, ինչի արդյունքում կարող  ստեղծվել իրավիճակ, երբ տևական ժամանակ բուհը չի ունենա կառավարման մարմիններ։

Կառավարման անհամակարգվածությունն ակնհայտորեն նկատվում է նաև կառավարման խորհրդի և ակադեմիական խորհրդի լիազորությունների և փոխհարաբերությունների համատեքստում։

Մասնավորապես, ըստ նախագծի, ակադեմիական խորհուրդը կարող է կառավարման խորհրդին բուհի կառուցվածքային փոփոխությունների վերաբերյալ առաջարկություններ ներկայացնել, սակայն այդ առաջարկությունները պարտադիր բնույթ չեն կրում, և կառավարման խորհուրդը, փաստացի, կարող է այդ առաջարկությունները հաշվի չառնել և ինքնուրույն իրականացնել կառուցվածքային փոփոխություններ:

Բուհի կառուցվածքը հաստատում է կառավարման խորհուրդը, իսկ դրանց կանոնադրությունները և բուհի կրթական ծրագրերը ակադեմիական խորհուրդը։

Ստացվում է, որ ակադեմիական խորհուրդը չունի ակադեմիական կառուցվածքային միավորների ստեղծման, վերակազմակերպման կամ լուծարման հարցում որոշիչ ազդեցություն, այն դեպքում, երբ ակադեմիական խորհուրդն է հաստատում բուհի կրթական ծրագրերը։

Արդյունքում՝ կառավարման խորհուրդը, ձևավորվելով լիազոր մարմնի կողմից և լինելով նրանից մեծ կախվածության մեջ, կարող է առանց ակադեմիական խորհրդի կարծիքը հաշվի առնելու իրականացնելու բուհի կառուցվածքային փոփոխություններ, հաստիքների կրճատումներ: Այս կարգավորումը, նախ՝ բուհը վարչական կախվածության մեջ է դնում լիազոր մարմնից, երկրորդ՝ արդյունավետ չէ, քանի որ կառավարման խորհուրդը, ի տարբերություն ակադեմիական խորհրդի, չի կարող ինքնուրույն արդյունավետ լուծումներ տալ կարևոր հարցերին:

Բացի դրանից՝ Օրինագծի 31-րդ հոդվածով սահմանված ռեկտորին ներկայացվող պահանջները անորոշ են։

Մասնավորապես, նախատեսվում է, որ ռեկտորը պետք է ունենա գիտական աստիճան, սակայն չի նշվում, թե կոնկրետ ինչ գիտական աստիճանի մասին է խոսքը։ Նախագիծը չի կարգավորում գործող գիտական աստիճանների հետագա ճակատագիրը, ինչի արդյունքում հարց է առաջանում, թե արդյոք ներկա գիտությունների թեկնածուի կամ դոկտորի գիտական աստիճան ունեցող անձինք կարող են հավակնել ռեկտորի պաշտոնին, թե խոսքը նոր դոկտորի որակավորում ունեցող անձանց մասին է։

Եթե գործող գիտական կոչումներն ունեցող անձինք կարող են հավակնել այդ պաշտոնին, ապա գոնե պետք է սահմանափակում դնել առ այն, որ միայն դոկտորի գիտական աստիճան ունեցող անձը կարող է հավակնել ռեկտորի պաշտոնին։ Իհարկե, կարող են լինել դեպքեր, երբ թեկնածուի գիտական աստիճան ունեցող անձինք ավելի լավ կարողանան իրականացնել կառավարման գործառույթներ, սակայն դրանք բացառություններ են, այլ ոչ թե՝ օրինաչափություն։ Բացի դրանից, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ռեկտորը պետք է ապահովի նաև բուհի երկարաժամկետ զարգացման ռազմավարության իրացումը, որի անքակտելի բաղադրիչ է նաև գիտական գործունեությունը, ապա առավել ևս ինչքան բարձր է ռեկտորի գիտական աստիճանը, այնքան հարուստ է նրա գիտական ուղին, որի արդյունքում գիտահետազոտական բաղադրիչի իրացումն ավելի արդյունավետ կարող է լինել։ Մանավանդ, պետք է հաշվի առնել, որ ռեկտորը լինելու է ակադեմիական խորհրդի նախագահը։

Նախագծի անցումային դրույթների ուսումնասիրությունն ամրապնդում է այն  իրողությունը, որ Նախագծի հեղինակները ցանկանում եմ ի սպառ բացառել բուհական ինքնավարությունը և հանրային բուհերը դարձնել լիազոր մարմնից կախվածության մեջ գտնվող ու կառավարելի կազմակերպություններ:

Նախագծի 39-րդ հոդվածի 12-րդ մասի համաձայն՝ հանրային բուհի կառավարման խորհուրդը պետք է ձևավորվի օրենքն ուժի մեջ մտնելուց հետո մեկ տարվա ընթացքում:

Միաժամանակ, նույն հոդվածի 13-րդ մասը սահմանում է, որ մինչև կառավարման խորհուրդների ձևավորումը համապատասխան ոլորտի լիազոր մարմնի ղեկավարը հինգ տարուց ոչ ավելի ժամկետով նշանակում է ռեկտոր, որը կարող է չհամապատասխանել ռեկտորին ներկայացվող պահանջներին:

Արդյունքում՝ խաթարվում է Սահմանադրության 38-րդ հոդվածով երաշխավորված բուհական ինքնավարությունը, ինչպես նաև ապաքաղաքականացվածությունը և հանրային բուհը վերածվում է լիազոր մարմնի կցորդի ու շատ դեպքերում կարող է օգտագործվել որպես քաղաքական գործոն:

Նախագծի հիմնավորումներում շեշտադրվում է բուհական ինքնավարության ապահովումը, որին պետք է նպաստեն նաև Նախագծի կարգավորումները, սակայն Նախագծի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այն ուղղված է բուհական ինքնավարությունը սահմանափակելուն:

Կառավարման խորհուրդների ձևավորման խնդրահարույց կարգը, ռեկտորին ներկայացվող անորոշ պահանջները, անցումային շրջանում կառավարման խորհուրդների ձևավորման և ռեկտորի նշանակման վերաբերյալ կարգավորումներն ամբողջացնում են լիազոր մարմնի՝ բուհական ինքնավարության վերաբերյալ պատկերացումները և նախանշում բուհական ինքնավարության ու ինքնակառավարման մեխանիզմների հետևողական վերացումը:

Բուհական ինքնավարության կարևորագույն բաղադրիչը և ցուցիչը դրա կառավարման մարմինների ձևավորման կարգն են, այդ թվում՝ ռեկտորի ընտրության/նշանակման մասով:

Ռեկտորի ընտրության հիմքում դրված է տվյալ բուհի ներկայացուցիչների մասնակցությունը և թափանցիկ ընտրությունների անցկացումը:

Բուհի բարձրագույն կառավարման մարմնի կողմից ռեկտորի ընտրությունը հանդիսանում է տվյալ բուհի ինքնավարության մասին վկայող հանգամանք:

Այս համատեքստում Նախագիծն ուղղակիորեն հակասում է Սահմանադրության 38-րդ հոդվածի 3-րդ մասին:

2.2.  Գիտական աստիճանաշնորհման վերաբերյալ.

Նախագծով վերացվում է գիտական աստիճանաշնորհման երկաստիճան համակարգը և ներդրվում է միայն դոկտորի գիտական աստիճանը, ընդ որում՝ որպես բարձրագույն կրթության երրորդ մակարդակ։

Աշխարհի բազմաթիվ երկրներում գործում է այդ մոդելը, որի հետ միաժամանակ գործում են «օժանդակող» կառուցակարգեր, որպեսզի գիտության զարգացումը չխաթարվի: Օրենքի նախագծում մեկ գիտական աստիճանի անցնելու արդյունքում այդ «օժանդակող» կառուցակարգերի ստեղծման նախադրյալները բացակայում են, ինչի արդյունքում առկա են գիտական մեկ աստիճանի անցման արդյունքում գիտության բնականոն զարգացման տեմպերի հնարավոր նվազման վտանգներ:

Նախագծի անցումային դրույթները սահմանում են միայն, որ մեկ գիտական աստիճանը փաստացի ներդրվելու է 2022 թվականի սեպտեմբերի մեկից։ Այլ անցումային կարգավորումներ այդ մասով նախատեսված չեն, ինչի արդյունքում առաջանում եմ մի շարք հարցեր։

Ներկայումս կան իրավական ակտեր, որոնք դոկտորի գիտական աստիճան ունեցող անձանց համար նախատեսում են տարբեր պաշտոններում նշանակվելու ընթացակարգային երաշխիքներ (օրինակ՝ «Դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքը): Փոփոխության արդյունքում պահպանվելո՞ւ են այդ երաշխիքները և եթե այո, ապա արդյո՞ք դրանք պետք է տարածվեն նաև նոր կարգավորումներով դոկտոր համարվող անձանց վրա:

Թեկնածուի և նախագծով առաջարկվող դոկտորի գիտական աստիճանների հավասարեցման մեթոդաբանությունը զուրկ է որևէ խելամիտ հիմնավորումից. արմատապես տարբեր չափորոշիչներով ուղեկցվող գիտական աստիճանները նույնացնելը սոսկ արհեստական գործընթաց է և թելադրված է իբրև միջազգային համընդհանուր չափանիշներին համահունչ օրենսդրական կարգավորում նախաձեռնելու միանշանակ անհիմն տրամաբանությամբ, ակնհայտ անտեսվում են տևական ժամանակ մարդկանց անհամեմատ առավել լայն դիապազոնով կատարված հետազոտությունները:

Արհեստական հավասարեցումը չի համարվում միջազգային չափանիշ: Բացի դրանից՝ ողջամիտ կլիներ հետևել այն միջազգային փորձին, ըստ որի՝ նախապատվությունը տրվել է, օրինակ, դոկտորական գիտական աստիճանի դասակարգմանը՝  «1-ին կարգի դոկտոր և 2-րդ կարգի դոկտոր»: Բոլոր դեպքերում հավասարեցումն աղերսներ չունի նաև իրավահավասարության սահմանադրական սկզբունքի տեսանկյունից, քանզի պետական անհիմն միջամտության արդյունքում միանգամայն տարբեր ներդրում ունեցած անձանց զուտ օրենսդրական ճանապարհով փորձ է արվում պարզունակ մեթոդաբանությամբ հավասարեցնել:

Բացի դրանից՝ մեկ գիտական աստիճանի անցնելու դեպքում խախտվում է բուհական/գիտական կոչումների/պաշտոնների համակարգը: Այս պահին առկա է չորս բուհական պաշտոն` դասախոս, ասիստենտ, դոցենտ, պրոֆեսոր: Դասախոսի համար անհրաժեշտ որակավորումը բարձրագույն կրթությունն է, ասիստենտի համար` գիտական աստիճանը կամ համապատասխան մասնագիտության գծով ասպիրանտուրան ավարտած լինելը, դոցենտի համար` թեկնածու և գիտամանկավարժական աշխատանք կատարած լինելը, պրոֆեսորի համար նախատեսված են ամենաբարձր չափանիշները դոկտորի և որոշակի գործունեություն ծավալած լինելու ձևով: Մեկ աստիճանի անցնելու դեպքում փաստացի նույն անձը կարող է հավակնել բոլոր չորս պաշտոնի, ինչը հակասում է որևէ պաշտոնավարման համակարգի կառուցման տրամաբանությանը:

Բազմաթիվ եվրոպական երկրներում բուհի լրիվ պրոֆեսորի պաշտոնին հավակնելու համար անձը պետք է ոչ միայն լինի PhD, այլև անցնի լրացուցիչ որակավորում (հաճախ կոչվում է «հաբիլիտացիա»): Ընդ որում` շատ երկրներում այդ լրացուցիչ որակավորում ստանալու համար անձը պետք է պաշտպանի հաբիլիտացիոն թեզ, որը փաստացի համապատասխանում է մեր դոկտորական ատենախոսությանը, և պաշտպանելուց բացի հաստատվի պետական լիազոր մարմնի կողմից:

2.3.      Տարիքային սահմանափակման վերաբերյալ.

Նախագիծը սահմանում է բուհում վարչական և ակադեմիական պաշտոններ զբաղեցնելու համար տարիքային խիստ սահմանափակումներ։

Մասնավորապես, նախագծի 36-րդ հոդվածի 14-15-րդ մասերը սահմանում են, որ

«14.    Տարիքային կենսաթոշակի իրավունք տվող տարիքը լրացած անձը բուհում ակադեմիական կազմի թափուր պաշտոնների տեղակալման համար անցկացվող մրցութային ընտրությանը չի մասնակցում: Այդ անձի հետ բուհի ռեկտորը՝ ամբիոնի առաջարկությամբ, կարող է կնքել ոչ լրիվ ծանրաբեռնվածությամբ աշխատանքային պայմանագիր 1 ուսումնական տարի ժամկետով՝ տարեկան երկարաձգման իրավունքով:

Բուհում (մասնաճյուղում) վարչական պաշտոնում նշանակված կամ ընտրության արդյունքում վարչական կամ գիտական ստորաբաժանման (ամբիոն) ղեկավարի պաշտոնում նշանակված (ընտրված) անձի լիազորությունները դադարեցվում են ռեկտորի որոշմամբ, եթե լրացել է նրա տարիքային կենսաթոշակի իրավունք տվող տարիքը:»։

Ստացվում է, որ բուհում վարչական կամ ակադեմիական պաշտոն զբաղեցնող անձինք 65 տարին լրանալու դեպքում այլևս չեն կարող հավակնել զբաղեցնելու որևէ պաշտոն, իսկ առավելագույնը ինչի ակնկալիք կարող են ունենալ այդ անձինք մեկ տարի ժամկետով ոչ լրիվ ծանրաբեռնվածությամբ աշխատանքային պայմանագիրն է, այն էլ՝ ռեկտորի հայեցողությամբ։

Այս մոտեցումը արդարացի չի կարող համարվել: Կրթության և գիտության ոլորտի առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ տարիքի հետ աճում է գիտական և կրթական փորձառության մակարդակը և 65 տարին այն տարիքը չէ, որ  գիտնականն այլևս չկարողանա ղեկավարել գիտական/բուհական գործընթաց: Ավելին` ենթադրվում է, որ անձը պրոֆեսորի կոչմանն արժանանալու համար պետք է երկար ժամանակ ծախսի և չի կարող օրինակ անձը 35 տարեկանում դառնալ պրոֆեսոր, իսկ պրոֆեսորին ներկայացվող պահանջները պետք է խստացվեն, քանի որ այն ակադեմիական ամենաբարձր պաշտոնն է, ապա առավել ևս այս կարգավորումը քննադատության չի դիմանում:

Նախագծի հիմնավորման մեջ բացակայում են այս կարևոր փոփոխության վերաբերյալ փաստարկները, չկան վիճակագրական տվյալներ և այդ կարգավորման իրագործման դեպքում սպասվելիք արդյունքի վերաբերյալ գոնե մոտավոր կանխատեսումներ։

Ավելին, ըստ նախագծի, վարչական պաշտոն զբաղեցնող անձանց 65 տարին լրանալու դեպքում նրանք միանգամից ազատվում են զբաղեցրած պաշտոնից անկախ այն հանգամանքից, թե երբ են ընտրվել/ նշանակվել։

Այս մոտեցումը էապես խոչընդոտում է բուհի արդյունավետ կառավարմանը, քանի որ ստեղծում է բուհի/ֆակուլտետի երկարամյա ռազմավարական ծրագրերը չիրագործելու, դրանք հաճախակի փոփոխելու վտանգ, ինչի արդյունքում խաթարվում է կառավարման կայունությունը։

Սա խոսում է նաև երկակի ստանդարտների մասին, քանզի, օրինակ, հանրային ծառայության այն ներկայացուցիչներին, որոնք պատասխանատու են քաղաքականություն մշակելու համար (իսկ կրթական համակարգում հիշյալ ղեկավարները հենց քաղաքականություն մշակելու համար են կոչված), չի սահմանվում որևէ տարիքային սահմանափակում, մինչդեռ՝ այդ քաղաքականությունն իրագործելու համար պատասխանատու հանրային ծառայողների համար սահմանվում են որոշակի սահմանափակումներ:

Բացի դրանից՝ տարիքային սահմանափակումը հակասում է ՀՀ Սահմանադրության 29-րդ հոդվածին և հանդիսանում է տարիքային խտրականություն: Այս կարգավորումը հակասում է նաև ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքին, քանի որ այնտեղ նույնպես նախատեսված չէ գործատուի անվերապահ իրավունքը լուծելու աշխատանքային պայմանագիրը աշխատողի` թոշակային տարիքն անցնելու դեպքում:

Որևէ անձի հետ աշխատանքային պայմանագրի լուծումը, նրան պաշտոնից հեռացումն առանց վերջինիս փաստացի կատարած աշխատանքի գնահատման չի կարող դիտարկվել իրավաչափ:

2.4. Գիտության և կրթության միավորման վերաբերյալ.

Նախագծի վերտառությունը, ինչպես նաև Նախագծի կարգավորման առարկան ցույց են տալիս, որ մեկ իրավական ակտի շրջանակներում փորձ է արվել միավորել բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտները։ Ներկայումս բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտները ունեն փոխկապակցվածության բարձր մակարդակ, սակայն, միևնույն ժամանակ, առանձին զարգացող և ինքնուրույն գործառող ոլորտներ են, որի արդյունքում դրանց միավորումը մեկ օրենքում այս տեսքով, կարծում ենք, արդարացված չէ:

Նախագծի ընդունման անհրաժեշտության հիմնավորումից հնարավոր չէ վերջնականորեն ընկալել Նախագծի հեղինակների կողմից որդեգրված մոդելի հիմքում դրված տրամաբանությունը։

Նախագծի բովանդակության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ոլորտների միավորումը կրում է արհեստական բնույթ, քանի որ նախագծի առավել մեծ մասը նվիրված է բարձրագույն կրթության հատվածին, իսկ գիտության մասով, ըստ էության, կարգավորումները բավականին քիչ են և թերի։

Մասնավորապես, Նախագծի հիմնավորման մեջ շեշտադրվում է, որ գիտության ոլորտում հստակեցման կարիք ունեն նաև կառավարություն-պետական կառավարման լիազոր մարմին-գիտական կազմակերպություն իրավասության սահմանները, միջազգային չափանիշներին համապատասխան գիտական կադրերի պատրաստման մեխանիզմները, ինչպես նաև գիտության ոլորտում օտարերկրյա ներդրումների հետ կապված հարաբերությունները և կրթություն-գիտություն-տնտեսություն կապի խրախուսման մեխանիզմները, սակայն նախագիծը չի պարունակում այդ խնդիրները ամբողջական լուծումները։

Բացի դրանից՝ հիմնավորման մեջ նշվում է, որ անհրաժեշտ հիմքեր են դրվում գիտահետազոտական կազմակերպությունների և բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների համագործակցության ու աստիճանական ինտեգրման համար՝ գիտական կազմակերպություններին ինքնուրույն գործելու, հետազոտական ցանցեր և կոնսորցիումներ ձևավորելու կամ բուհերի կազմում որպես գիտահետազոտական ինստիտուտներ ընդգրկվելու իրավական հիմքեր ստեղծելով։

Իհարկե, սա առաջին հայացքից լավ գաղափար է, սակայն պետք է նկատել, որ այդ իրավական հիմքերը փաստացի ստեղծված չեն։ Մասնավորապես, Նախագծի 10-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ բարձրագույն կրթության երրորդ մակարդակում ուսումնառությունը բուհն իրականացնում է ինքնուրույն կամ գիտական կազմակերպության հետ համատեղ, սակայն չի սահմանում, թե ինչպես է ապահովվելու այդ համագործակցությունը, մասնավորապես այն դեպքերում, եթե բուհը չցանկանա որևէ գիտական  կազմակերպության հետ համատեղ իրականացնել ուսումնառությունը, բացակայում են նաև այն իրավական նախադրյալները, որոնք բուհին «կստիպեն» ուսումնառությունը կազմակերպել գիտական կազմակերպության հետ համատեղ։

Անհասկանալի է, թե գիտության և կրթության սերտաճման որ մոդելն է ընտրվելու նախագծի ընդունման դեպքում:

Ակնհայտ է, որ, օրինակ, ԳԱԱ կազմում գտնվող ինստիտուտները «անկախանալու» են, սակայն նշված չէ` դրա արդյունքում ինչպես են այդ ինստիտուտները համագործակցելու բուհերի հետ, արդյոք մտնելու են բուհական համակարգի մեջ:

Արդյունքում՝ Նախագծով գիտության և կրթության ինտեգրում փաստացի տեղի չի ունենալու, փոխարենն ավելանալու է իրավական անորոշությունն ու գործնականում գիտական կազմակերպությունները հանդիպելու են գործառման էական խոչընդոտների:

2.5.      ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի վերաբերյալ.

Յուրաքանչյուր երկրում, գիտության զարգացման պատմականորեն ձևավորված ավանդույթների ուժով տարբեր անվանումներով և տարբեր կազմակերպաիրավական ձևերով կազմավորվում են գիտական կառույցներ, որոնք ոչ միայն ինքնակառավարման մարմնի կարգավիճակով միավորում են բարձրակարգ գիտնականների, այլև հանդիսանում են դասական իմաստով գիտական ներուժի համակարգման հաստատություններ, այսինքն՝ այդպիսիք բնավ սոսկ խորհրդատվական կառույցներ չեն: Մինչդեռ՝ նախագիծը նախապատվությունը տվել է գիտական այդպիսի արդեն իսկ կայացած կառույցը պարզապես խորհրդատվական մարմնի կարգավիճակի իջեցնելու տարբերակին. Մասնավորապես, օրինագծի 25-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն. «Հայաստանի Հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիան բարձրագույն գիտական կոչումներ ունեցող և Հայաստանի կամ օտարերկրյա ճանաչված գիտնականների ինքնակառավարվող միավորում է, որի հիմնական գործառույթը գիտության զարգացման և գիտահետազոտական գործունեության արդյունքների ներդրման, ինչպես նաև հանրապետության տնտեսական, սոցիալական և մշակութային զարգացման ուղղությամբ համապատասխան ոլորտի պետական քաղաքականություն մշակող և իրականացնող մարմիններին խորհրդատվության տրամադրումն է»:

Ինչ խոսք, տարբեր գործոններով պայմանավորված, ներկայումս Հայաստանի Հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիան բախվում է տարաբնույթ խնդիրների, սակայն դրանց լուծման միակ երաշխիքը հիմնավորված բարեփոխումներն են, հակառակ պարագայում, թերևս, այն մտայնությունն է իշխում, ըստ որի՝ «չկա կառույցը, չկա պրոբլեմը» հայտնի անհեռանկար ու ուժային մեթոդաբանությունն է կանխորոշում զարգացումները:

ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ

«Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագիծը ներկայացված տեսքով չի բավարարում առաջադրվող պահանջներին»: